چکیده
به دلیل افزایش جمعیت شهری، بالا رفتن سطح فرهنگ، بهداشت و قدرت خرید، تولید شیر گاو به شیوه بومی نیاز کشور را تأمین نمی کند. حدود ۶۰ سال از ورود گاوهای شیری صنعتی به ایران می گذرد و در این مدت، این حرفه همگام با دیگر زیربخش های کشاورزی و صنایع وابسته رشد چشمگیری داشته است، ولی همچنان نارسایی هایی در این زمینه وجود دارد که به دلیل نداشتن شناخت کامل از ویژگی های گاو پرتولید صنعتی و در نتیجه ضعف مدیریتی است. گاو پرتولید صنعتی، که در فرآیندهای پیچیده زیستی و با امکانات غذایی و بهداشتی فراوان در مناطق معتدل اروپا و آمریکا ایجاد شده است، در برابر تنش های محیطی حساس است. بنابراین پرورش دهنده گاوهای شیری، در شرایط اقلیمی متفاوت ایران باید از شیوه های درست پرورش گاو و گوساله، مانند فراهم کردن مکان مناسب، روش تغذیه، بهنژادی و اصول بهداشت آگاه باشد و توانایی به کارگیری اصول و فنون نوین را داشته باشد. کم توجهی به گزینش اقلیم مناسب، مشکل ها و خسارت های زیادی را تاکنون در تولید شیر و تولیدمثل گاو ایجاد کرده است. در این مطالعه، عامل های کلیدی در مدیریت گاوداری صنعتی معرفی و ضمن بررسی وضعیت موجود گاوداری های صنعتی، راهکارهایی برای حل مشکل ها پیشنهاد شده است.
مقدمه
نقش شیر در بهبود سلامت جامعه و اهمیت گاوداری صنعتی در تولید شیر و نیز ایجاد اشتغال و کشاورزی پایدار ایجاب می کند که مشکل های این صنعت برطرف شود .تاریخچه گاوداری صنعتی در ایران نشان می دهد که پرورش صنعتی گاو، به منظور تأمین شیر برای شهرنشینان در سال ۱۳۳۳ هجری شمسی به دنبال افزایش جمعیت کشور و افزونی نسبت درصد جمعیت شهری، با ورود نژادهای گاو شیری پرتولید اروپایی و آمریکایی آغاز شد . سپس، در پی ادامه روند افزایش جمعیت و بالا رفتن توان خرید و سطح فرهنگ و بهداشت، تقاضا برای تولید شیر افزایش یافت این نیاز با بهره گیری از گاوهای پرتولید وارداتی، اسپرم و نتاج آنها در گاوداری های صنعتی مرتفع شد و این روند همچنان در حال گسترش است.
یکی از عوامل اصلی مؤثر بر عملکرد فنی و اقتصادی مزارع و دامپروری ها تأثیر عوامل مدیریت است. هدف اصلی از مدیریت صحیح در دامداری رسیدن به عملکرد، سوددهی و بهره وری مطلوب است؛ بنابراین اندازه گیری نقش مدیریت بر عملکرد واحدهای دامی امری ضروری است.. نتایج تحقیقات تولید شیر و سود نشان داد شاخص های بهره وری و مدیریت آثار مثبت و معنی داری بر تولید شیر و سوددهی واحدهای دامپروری دارند. در میان سایر متغیرهای تولید شیر، نهاده های خوراکی، کنسانتره و یونجه مصرفی و نیروی کار به ترتیب بیشترین تأثیر مثبت را بر تولید شیر داشتند. نشان داده شد که نهاده سوخت بیش ازحد و در منطقه غیراقتصادی تولید مصرف می شود؛ همچنین نتایج تخمین تابع سود نشان داد قیمت سوخت پس از یونجه بیشترین تأثیر منفی را بر سوددهی دامداری ها دارد. از سوی دیگر، قیمت کنسانتره، دستمزد نیروی کار و هزینه هر بار تلقیح تأثیر مثبت بر سوددهی داشتند.
انواع متداول گاوداری در ایران
۱-گاوداری های صنعتی پیشرفته و نوین که در آنها گاوهای پرتولید مانندʼهولشتینʽ ،ʼبراون سویسʽ و ʼجرزیʽ نگهداری می شوند.
۲–گاوداری های نیمه صنعتی که گاوهای دورگه با آمیخته گری نژادهای خارجی و ایرانی تولید شده اند، نگهداری می شوند.
۳–گاوداری های بومی که در آنها گاوهای ʼگلپایگانیʽ و ʼسرابیʽ و غیره نگهداری می شود.
گاو پرتولید صنعتی با استفاده از علوم مختلف در یک دوره زمانی درازمدت به ماشین زنده صنعتی تبدیل شده است که با استفاده از فرآیندهای پیچیده زیستی، شیر و گوشت بیشتری در مقایسه با گاوهای بومی تولید می کند. امروزه گاو شیرده ممتاز در هر کیلوگرم وزن زنده، ۲۰ کیلوگرم شیر در یک دوره شیردهی تولید می کند؛ یعنی در سال، ۱۲۰۰۰ کیلوگرم و میانگین روزانه ۳۹ کیلوگرم. بنابراین، گاودار باید در پرورش گاو صنعتی، از علوم و فنون لازم استفاده کند کم توجهی به این مهم، باعث کاهش بازده شمار زیادی از این واحدها شده و در برخی موارد، به دلیل ناآگاهی مدیریتی، تنگناهای زیادی را نیز به وجود آورده و موجب هدر رفتن سرمایه ملی شده است. هدف این بررسی، شناساندن مجموعه عامل های مؤثر در پرورش گاوهای صنعتی و شیوه استفاده مناسب از آنها برای بهره برداری بهینه است.
حدود ۳۰ %شیر تولیدی در ایران در گاوداری های صنعتی و ۷۰ %آن در گاوداری های بومی و نیمه صنعتی و با پرورش گوسفند و بز به دست می آید.
ویژگی های گاوداری صنعتی
از ویژگی های مهم گاوهای صنعتی، تولید شیر زیاد و بازده غذایی بالاست که نتیجه آن تأمین پروتئین حیوانی ارزان قیمت، مصرف آب کمتر، کاهش فشار به مراتع و ایجاد اشتغال است. امروزه برای تولید یک لیتر شیر در گاوداری صنعتی، ۹۰ %زمین کمتر، ۶۵ %آب کمتر و تولید ۶۴ %انتشار کمتر کربن امکان پذیر شده است در گاوداری صنعتی، گاو در میانگین ۱۲ برابر مقدار شیر مورد نیاز گوساله شیر تولید می کند. در گاوداری های پیشرفته، گوساله های نوزاد را پس از چند ساعت (بیشینه ۱۲ ساعت) از مادر جدا می کنند و دستی یا ماشینی تغذیه می کنند .
محدودیتها
باید توجه داشت که کوشش های به عمل آمده برای تولید زیاد و بازده غذایی بالا در گاوهای صنعتی، موجب شده است تا این گاوها در برابر تنشهای محیطی حساس بوده و پرورش آنها نیاز به مراقبت و مدیریت ویژه داشته باشد .بنابراین، شرط موفقیت در گاوداری صنعتی رعایت نکاتی به شرح زیر است.
۱- تولید شیر باید برپایه شرایط محیطی، اقتصادی و اجتماعی کشور باشد .
۲-پیش از تأسیس، باید اهداف مشخص شود و اطلاعات و دانش و تجربه لازم کسب گردد.
به عبارت دیگر، گاودار باید از روش صحیح پرورش گاو و گوساله، ویژگی های جایگاه مناسب، نحوه نگهداری، روش تغذیه، بهنژادی، بهداشت و غیره با اطلاع باشد و توانایی به کارگیری اصول و فنون نوین را داشته باشد و در غیر این صورت از مشاوران متخصص و برجسته در این رشته استفاده کند.
عوامل مؤثر در مدیریت بهینه گاوداریهای صنعتی:
کم توجهی به تأثیر عامل های مؤثر در مدیریت بهینه گاوداری می تواند با ایجاد اختلال در تولید، بر درآمد نهایی تأثیر بد بگذارد.
عامل های مؤثر بر مدیریت بهینه گاوداری های صنعتی عبارتند از:
۱-اقلیم و جایگاه
۲-مدیریت گاوداری
۲-مدیریت خوراک و خوراک دادن
۳-مدیریت تولید مثل
۴-مدیریت بهنژادی
۵-جایگاه مناسب
۶- بهداشت
۷-میزان حذف
۸-مدیریت تلیسه
۹-ترکیب گله
در زیر به شرح مختصر هر یک عوامل می پردازیم:
۱-اقلیم و جایگاه:
عملکرد بهینه حیوان زمانی حاصل می شود که همه عامل های محیطی، با نیازهای حیوان هماهنگ باشند. نمونه ای از این عامل ها تنش گرمایی است. در دامنه آسایش ، رفاه حیوان تأمین می شود و عملکرد زیرتأثیر سوء تنش قرار نمی گیرد. بنابراین، لازم است گاودار از دامنه آسایش گاو به شرح زیر آگاهی داشته باشد. گاوهای ʼهولشتینʽ ،ʼبراون سویسʽ و …. ، در دمای ۴ تا ۲۴ درجه سلسیوس تولید خوبی دارند ولی در دمای پایین تر از ۱۰ -درجه سلسیوس و بالاتر از ۲۵ درجه سلسیوس تولید آنها کاهش می یابد. برای نمونه، گاو ʼهولشتینʽ در دمای ۳۲ درجه سلسیوس می تواند تا ۵۰ %افتِ تولید، شیر داشته باشد. گاوهای زیبو در دمای ۱۵-۲۷ درجه سلسیوس تولید خوبی دارند و هنگامی که دما از ۲۵ درجه سلسیوس بالاتر رود، افتِ تولید خواهند داشت .بنابراین در اقلیم های گرم به ویژه اقلیم های گرم و مرطوب، حیوان دچار تنش می شود که بسته به شدت و طول دوره تنش، حیوان واکنش هایی (رفتاری، فیزیولوژیکی، ایمنی و غیره) از خود نشان می دهد. در صورت کم بودن شدت یا زمان تنش، آثار سوء بیشتر با واکنش رفتاری و تا حد کمی فیزیولوژیک جبران می شود. در چنین حالتی حیوان به روند زندگی معمول ادامه می دهد ولی زیرتأثیر تنش ملایم قرار می گیرد و تولید آن اندکی کاهش می یابد. در صورتی که شدت یا طول دوره تنش از آستانه تحمل خارج شود، آسیب های رفتاری ، فیزیولوژیکی و ایمنی به وجود می آورد. انجام وظایف مورد انتظار حیوان مختل می شود. عملکرد آن کاهش می یابد و سلامت حیوان آسیب می بیند. تنش، بسته به شدت و طول مدت تنش، تنش متوسط یا تنش شدید خواهد بود نشانه های تنش گرمایی شامل همسو کردن بدن با جهت تابش خورشید، جستجوی سایه، امتناع از خوابیدن، کاهش خوراک مصرفی یا خوردن مقادیر کمتر در دفعه های بیشتر، تجمع پیرامون آبشخورها، آشفتگی و ناآرامی، کاهش یا توقف نشخوار، دهان باز و به سختی نفس کشیدن، تراوش بیش از اندازه بزاق است
شاخص دما- رطوبت
برای سنجش تأثیر دما و رطوبت بر عملکرد گاو از شاخص دما-رطوبت استفاده می شود. این شاخص یکی از بهترین نشانگرهای درجه آشفتگی گاو از تأثیر با هم دما و رطوبت است. در شاخص دما-رطوبت بالاتر از ۶۸ عملکرد تولید شیر و تولید مثل گاو کاهش می یابد . در دمای ۲۵ درجه سلسیوس و رطوبت نسبی ۵ %شاخص دما-رطوبت = ۶۷ گاو بدون تنش است و تولید آن بالاست، در حالی که در همان دما ۲۵ درجه سلسیوس و رطوبت نسبی ۶۰ %به بالا، گاو در مرز تنش متوسط قرار می گیرد و تولید آن کاهش می یابد. در دمای ۳/۳۸ درجه سلسیوس و رطوبت نسبی صفر تا ۱۰ ،%گاو در مرز تنش متوسط قرار گرفته و تولید آن به نسبت کم است ولی در دمای ۳/۳۸ درجه سلسیوس و رطوبت نسبی ۹۵ %به بالا مرگ حیوان فرا می رسد.افزایش دمای بدن و میزان تنفسی در شاخص دما- رطوبت بالا به دلیل هایی که در ادامه آمده است، اثر سویی بر تولید گاوهای شیرده، گاوهای بدون شیر، برای تولید آینده، و نیز سلامت اندامهای حرکتی و تولیدمثل می گذارد.
تنش گرمایی حاد می تواند:
۱-منجر به مرگ رویان شود.
۲-در اواخر آبستنی، موجب کاهش رشد رویان می شود که به نوبه خود می تواند افزایش تلفات گوساله های تازه تولد شده را درپی داشته باشد.
۳-باعث کاهش شدت فحلی (کوتاه شدن طول دوره فحلی)می شود و شناسایی گاو فحل با مشکل مواجه می شود.
راههای جلوگیری از بروز تنش در گاوهای شیری در هوای گرم
استفاده از سایبان، استفاده از رطوبت (مرطوب کردن محیط)، مصرف آب آشامیدنی خنک، استفاده از حصار به ویژه در جاهایی که هوا جریان نداشته باشد. نصب آبخوری جلوی در خروجی شیردوشی است باید توجه داشت که شیوه آب دادن و مقدار آب مصرفی در گاوداری های صنعتی بسته به اقلیم منطقه نگهداری، نوع خوراک مصرفی، سطح تولید و دیگر عامل ها فرق می کند.
منابع:
۱-مشکلهای مدیریتی گاوداری صنعتی در ایران و ارائه راهکارها (علی نیکخواه)
۲-بررسی تأثیر عوامل مدیریتی بر تولید و سودآوری مزارع صنعتی پرورش گاو شیری- مطالعه موردی جنوب استان تهران(سیدهاشم امینی شال ، احمدرضا یزدانی ، امیرحسین چیذری ، پژمان اعالیی بروجنی وحامد رفیعی)
۳- اسدیان، مجموع مقالات علمی و کاربردی تغذیه و پرورش گاو شیری. انتشارات رنگینه
۴-تأثیر تشخیص زود هنگام آبستنی بر مدیریت تولیدمثل گاو شیری(جلیل درستی ، احمد زارع شحنه و اردشیر نجاتی جوارمی)
۵-بررسی عوامل موثر بر حذف در گاوهای شیری هلشتاین شمال غرب ایران(نعمت هدایت ایوریق،کبری پوراسد آستمال ))
۶- لنگش در گاو شیری: تشخیص نادرست یا مداخلات درمانی نامناسب؟ (محسن نوری،ایرج نوروزیان،سید حسین مرجانمهر، حسین شاد)
۷- تعیین بروز تجمعی ورم پستان در گاوداریهای صنعتی استان تهران حمید شریفی، *مینا بداغ آبادی، محسن عادلی ساردوئی، جهانگیر کبوتری کتج، همایون بابایی
۸-نرم افزار های شرکت مدیران تحلیل گر سپاهان
تهیه کننده: مریم زمانی
کارشناس علوم دامی
